Λαογραφία του ύπνου

Ο άνθρωπος γεννήθηκε όχι μαζί αλλά μέσα στον ύπνο. Πολλοί αρχαίοι λαοί της Ανατολής θεωρούσαν τη ζωή μέσα στην κοιλιά της μάνας ως ύπνο, και το πρώτο κλάμα, την πρώτη αναπνοή του νεογέννητου τη θεωρούσαν ως το ξύπνημα του ανθρώπου. Τώρα πια γνωρίζουμε ότι μέσα στη μήτρα το μωρό ακούει μουσική, ακούει φωνές και ξεχωρίζει τις οργισμένες από τις ευτυχισμένες. Τί σημαίνει η λέξη "ξεχωρίζει" εδώ, δεν γνωρίζουμε. Γνωρίζουμε μόνο τις αντιδράσεις του από τις κινήσεις του. Κάθε μητέρα ξέρει πως το μωρό της αντιδρά μέσα στην κοιλιά της. 'Έπειτα από έρευνες, ορισμένοι ψυχαναλυτές υποστηρίζουν ότι αυτά που προσλαμβάνει ο άνθρωπος κοιμώμενος μέσα στην κοιλιά της μάνας του είναι ανεξίτηλα στοιχεία στη διαμόρφωση του ψυχικού του κόσμου.
Ας αρχίσουμε με τις συνθήκες ύπνου: κρεβάτι, σκεπάσματα, όπως και γιατί κοιμόμαστε είτε γυμνοί είτε ελαφρά ντυμένοι. Οι ανθρωπίδες πιθανότατα κοιμούνταν στα δέντρα. Ο ύπνος στο έδαφος ξεκίνησε με τον έλεγχο της φωτιάς, κι αυτό σημαίνει ότι ο πρώτος άνθρωπος που κοιμήθηκε στο έδαφος ήταν ο homo erectus, πριν περίπου 800.000 χρόνια. Στα χρόνια εκείνα δεν υπήρχαν κρεβάτια, οι άνθρωποι κοιμόντουσταν στο χώμα, αφού το καθάριζαν από πέτρες. Ανασκαφές στη Ν. Αφρική έφεραν στο φως το αρχαιότερο ίσως κρεβάτι, που είναι απλώς μαζεμένο και στρωμένο στο χώμα χορτάρι, φτιαγμένο το 70.000 π.Χ.
Στη Μέση παλαιολιθική περίοδο οι άνθρωποι άρχισαν να έχουν ρούχα, και με τον homo sapiens, δηλαδή περίπου εδώ και 70.000 χρόνια, άρχισαν να γδέρνουν ζώα και να φτιάχνουν επιστρώματα από γούνα στο κρεβάτι τους αλλά και σκεπάσματα. Από το ίδιο υλικό έφτιαχνε ο άνθρωπος το ρούχο του: δορά ζώου. Αυτό εξηγεί το γιατί αρχίσαμε από τότε να κοιμόμαστε γυμνοί ή ημίγυμνοι: δεν μπορούσε κανείς να πέφτει στο κρεβάτι με τη γούνα του και να σκεπάζεται με μιαν ακόμη γούνα.
Και για να κλείσουμε το θέμα πως κοιμόντουσταν οι άνθρωποι, ας θυμίσω εδώ πως ήδη στα ομηρικά χρόνια γίνονταν στρώμα από χορτάρι στο χώμα για τους φτωχούς, και ξύλινο κρεβάτι για τους άρχοντες. Οι άρχοντες είχαν στρώμα από γούνα ζώου και σκεπάσματα από σεντόνια, κουβέρτες ή γούνες.

Το ερώτημα πως ένιωσαν για τον ύπνο στην αρχαιότητα, είναι πολύ γόνιμο. Στους προϊστορικούς χρόνους, καταλαβαίνουμε ότι ο ύπνος είχε πολλή σημασία. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να κάνει χωρίς ύπνο. Ζούσαν σε ένα κόσμο όπου άλλοι κοιμόντουσταν τη νύχτα (όπως και οι ίδιοι), άλλα ζώα όμως κοιμόντουσταν τη μέρα και τη νύχτα ήταν επιθετικοί κυνηγοί. Εξ άλλου, ο ύπνος δεν ήταν πάντοτε ίδιος: άλλοτε ελαφρύς και γλυκός (νήδιστος κατά τον Όμηρο, και άλλοτε βαρύς (χάλκινος κατά τον Όμηρο πάλι). Πέραν αυτού, όπως όλοι ξέρουμε, στον ύπνο του καθένας μας κάνει κινήσεις που φαίνονται αναίτιες και σε μερικές περιπτώσεις παραμιλάει. Η συμπεριφορά στον ύπνο δεν είναι κάτι που αποφασίζει ο κοιμισμένος. Κι όταν ακόμη ξυπνήσει τον ρωτάς "γιατί κουνάς το πόδι σου", κι αυτός έκπληκτος ρωτάει "εγώ κουνάω το πόδι μου;" Έτσι, οι άνθρωποι απέδωσαν τη συμπεριφορά του κοιμωμένου στην ενέργεια ενός θεού.
Πέφτουμε στον ύπνο και μένουμε ακίνητοι, σαν ψόφιοι. Αυτός που κοιμάται, θαρρείς κι έχει πεθάνει. Μερικές φορές του μιλάς και δεν απαντάει. Που διαφέρει από τον πεθαμένο; Στο γεγονός ότι αυτός που κοιμάται αναπνέει, κάποτε μάλιστα βαριά, κι άλλες φορές πάλι ροχαλίζει. Έτσι, ο παλαιολιθικός άνθρωπος συμπέρανε πως ζωντανός είναι μόνον αυτός που αναπνέει. Συνέδεσε λοιπόν την ύπαρξη ψυχής με την αναπνοή: η ψυχή είναι κάτι αέρινο, που δεν μένει μόνιμα μέσα μας, αλλά στη διάρκεια του ύπνου φεύγει και πηγαίνει σε άλλα μέρη, σε άλλους κόσμους. Γι αυτό η ψυχή θεωρήθηκε πως είναι μια πεταλούδα. Τα ταξίδια της και τις συναντήσεις της τα βλέπουμε σαν όνειρα. Μερικές φορές κάτι συμβαίνει, και η ψυχή δεν επιστρέφει ποτέ στο σώμα μας, άλλοτε πάλι έρχεται αλλά για κάποιο λόγο κάτι την εμποδίζει να μπει. Στην περίπτωση αυτή νιώθουμε εφιάλτη, που τελειώνει με βαθιές αναπνοές. Πολλές φορές ξυπνάμε και πεταγόμαστε τρομαγμένοι .
Η σύνδεση της ψυχής με την αναπνοή πέρασε στην ελληνική γλώσσα, κι έτσι η λέξη ψυχή παράγεται από το ψύχος, τον αέρα της αναπνοής. Από την ανα-πνοή παράγεται η λέξη πνεύμα. Στους άλλους λαούς όμως δεν συνέβη η μεταβίβαση αυτή. Κάθε λαός έχει τη δική του ερμηνεία, την οποία θα βλέπουμε στην πορεία.
O ύπνος ήταν ένα γεγονός που απασχόλησε τον παλαιολιθικό άνθρωπο, αφ ενός διότι δεν μπορούσαν να τον αποφύγουν, αφ ετέρου επειδή έμοιαζε με τον θάνατο. Έπρεπε να εξηγήσει γιατί αυτός που κοιμάται έμοιαζε τόσο πολύ με αυτόν που έχει πεθάνει. Κι ακόμα, γιατί πολλοί πέθαιναν στον ύπνο τους. Η στενή σχέση ύπνου και θανάτου οδήγησε στη σύνδεση που μεταφέρει χιλιάδες χρόνια αργότερα η μυθολογία μας: Ύπνος και Θάνατος είναι δίδυμα αδέλφια. Ήταν παιδιά και τα δυό της Νύχτας και του Ερέβους (έρεβος σημαίνει σκότος). Αξίζει να διαβάσουμε τους στίχους στους οποίους μας εξηγεί ο ποιητής το τι συμβαίνει:
στο μέρος που ζυγώνουνε η Νύχτα και η Ημέρα
κι η μια την άλλη χαιρετούν καθώς περνούν το χάλκινο κατώφλι
το μεγάλο: η μία μες στην οικία κατεβαίνει κι η άλλη βγαίνει έξω
και ποτέ δεν τις κρατά το σπίτι εντός του και τις δυο μαζί,
μα πάντα η μια απ᾽ τις δυο έξω απ᾽ το σπίτι
κυκλογυρνά τη γη, ενώ η άλλη μες στο σπίτι
μέχρι να φτάσει η ώρα της δικής της πορείας περιμένει.
Η μια κατέχει για όσους ζουν πάνω στη γη το φως που τα πάντα βλέπει,
κι η άλλη, η ολέθρια Νύχτα, έχει στα χέρια της τον Ύπνο,
τον αδερφό του Θανάτου, με ομιχλώδη νεφέλη καλυμμένη.
Εκεί και τα παιδιά της σκοτεινής της Νύχτας σπίτι έχουνε,
ο Ύπνος και ο Θάνατος, δεινοί θεοί. Ποτέ αυτούς
ο Ήλιος ο λαμπρός δεν τους κοιτά με τις ακτίνες του,
ούτε σαν ανεβαίνει, ούτε σαν κατεβαίνει από τον ουρανό.
Ο ένας απ᾽ τους δυο τη γη και την πλατιά της θάλασσας τη ράχη
ήσυχος γυρνά και στους ανθρώπους ήπιος,
ενώ του άλλου σιδερένια η καρδιά και χάλκινη η ψυχή
ανελέητη στα στήθια του είναι. Κι όποιον απ᾽ τους ανθρώπους πάρει
τον κρατά. Και είναι μισητός και στους αθάνατους θεούς ακόμα.

Το ότι ο ύπνος είναι γιός της νύχτας, προσδιορίζει όχι μόνο τις ώρες που ο άνθρωπος κοιμάται , αλλά επίσης τη σχέση της νύχτας και του ύπνου με τη Σελήνη, τη θεά της νύχτας. Στη Σελήνη (δηλαδή στη θεά Εκάτη) απέδιδαν πολλές παρεμβάσεις στη ζωή των ανθρώπων, όπως λ.χ. την επιληψία, την οποία ονόμαζαν "ιερή νόσο" αλλά και άλλες, ιδίως ψυχικές παθήσεις. Ένα πανίσχυρο μαγικό για να προκαλέσεις έρωτα ήταν ο σεληνόλιθος ή φεγγαρόπετρα. Η σχέση της νύχτας με την ερωτική ζωή βρίσκεται ίσως πίσω από τον μύθο του έρωτα της θεάς με τον Ενδυμίωνα. Στην ελληνική μυθολογία ο Ενδυμίων ήταν βασιλεύς στην Ήλιδα , γενάρχης ήρως, ενώ στη ρωμαϊκή λογοτεχνική παραλλαγή του ο Ενδυμίων ήταν βοσκός κοντά στην Τροία (απ όπου οι Ρωμαίοι θεωρούσαν πως κατάγονται). Ο μύθος του έρωτα της Σελήνης και του Ενδυμίωνα τροφοδότησε την έμπνευση πολλών καλλιτεχνών μέσα στους αιώνες. Σύμφωνα με τον Πλίνιο όμως, ο Ενδυμίων είναι προσωποποίηση του πρώτου ανθρώπου που παρακολουθούσε κάθε νύχτα τη Σελήνη για να μάθει την πορεία της και τις αλλαγές της, οπότε οι κοντινοί του το θεώρησαν ως έκφραση έρωτα με τη θεά.
Ας συνεχίσουμε όμως με τα παρεπόμενα του ύπνου. Πρώτα, το ροχαλητό. Στην ελληνική η λέξη προέρχεται από το ρήμα ρέγχω που σημαίνει ρουθουνίζω - λέγεται ιδίως για τα γουρούνια. Από το ίδιο ρήμα ρέγχω παράγεται επίσης το ρόχθος που σημαίνει τον ήχο του κύματος όταν σπάει στα βράχια, ρεύομαι και άλλα σχετικά. Όλα έχουν να κάνουν με έναν ήχο που δεν είναι ανθρώπινος, δεν είναι αναπνοή. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, το ροχαλητό οδηγούσε σε άπνοια , όπως και σήμερα συμβαίνει. Ο Γαληνός εξηγεί ότι η συγκοπή καρδίας στη διάρκεια του ύπνου οφείλεται στην άπνοια, όπως επίσης "ἀσφυξίαι τε καὶ μικροσφυξίαι, καὶ κακοσφυξίαι" - συμπτώματα που με τη σειρά τους ο μεγάλος ιατρός της αρχαιότητας Γαληνός τα αποδίδει όχι σε θεό αλλά σε κακή ή υπερβολική διατροφή πριν τον ύπνο.
Το γεγονός όμως αυτό για τον πρώτο άνθρωπο δεν ήταν ιατρικό. Ήταν ενέργεια θεού. Για τους αρχαίους Έλληνες, πιθανότατα το έκανε αυτό η θεά Αχλύς, δαίμων του κακού και της θλίψης, ίσως η ίδια η Άρτεμις που στα παλαιολιθικά χρόνια φαίνεται πως ταυτιζόταν με τη Σελήνη. Οι Ετρούσκοι στη Βόρειο Ιταλία διατήρησαν αυτή την ταύτιση, και το δέχθηκαν οι Ρωμαίοι έτσι ώστε η θεά τους Τριβία να είναι θεά της μαγείας, των κακών καταστάσεων στον ύπνο αλλά και να έχει όλα τα χαρακτηριστικά της ελληνικής Εκάτης. Οι Αιγύπτιοι όρισαν ως κακό θεό νυκτερινό τον Άποφη. Για τους αρχαίους Πέρσες, αυτά ήταν δουλειές του Αριμάν, θεού του κακού.