Η Ιστορία των ονείρων

Πριν αρχίσουμε την έρευνα για το όνειρο στους αρχαίους λαούς, κρίνω σκόπιμο να ξεκαθαρίσουμε ένα ζήτημα. Ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος ζει σε μια κοινωνία εξορθολογισμένη (ακριβέστερος ίσως ο χαρακτηρισμός του Μαξ Βέμπερ: απομαγευμένη) και θεωρεί δεδομένο ότι το όνειρο είναι μια φαντασίωση, μια εγκεφαλική δραστηριότητα χωρίς κανένα νόημα. Μεγάλοι επιστήμονες -όπως ο Σ. Φρόϋντ- προσπάθησαν να διαβάσουν τα όνειρά μας, και βρήκαν ότι πράγματι έχουν λόγο που υπάρχουν, και εκφράζουν διάφορες καταστάσεις της ψυχής, κυρίως επιθυμίες και φοβίες. Αυτή είναι η ανάγνωση των ονείρων που κάνει η εξορθολογισμένη κοινωνία μας. Δεν είναι η απόλυτη αλήθεια∙ είναι απλά, αυτή την οποία μπορεί να δώσει ο πολιτισμός μας.
Όταν μαθαίνουμε άλλες ερμηνείες, από άλλους πολιτισμούς, δεν πρέπει να νιώθουμε αρπαγμένοι με αγωνία από τα δικά μας, δεν πρέπει να νιώθουμε ότι όλοι οι άλλοι κάνουν λάθη ή είναι πρωτόγονοι. Όπως έγραψε ο Κάρλ Γιούνγκ - ίσως ο πιο ανοιχτός στο διαφορετικό από τους ψυχολόγους - ο άνθρωπος της ερήμου νιώθει με τρόμο το ενδεχόμενο να πέσει στη θάλασσα. Όχι διότι είναι ηλίθιος, αλλά διότι ο πολιτισμός του, η κοινωνία του, του δίνει εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις για τη θάλασσα από αυτές που έχει ο δυτικός άνθρωπος. To να δούμε στο όνειρό μας ένα λιοντάρι να μας επιτίθεται, άλλο σημαίνει σε μας κι άλλο στον κάτοικο της ζούγκλας. Αυτό λοιπόν που πρέπει να κάνουμε είναι να προσπαθήσουμε να δούμε την άλλη όχθη και να την καταλάβουμε.
Το βασικό και κοινό γνώρισμα του ύπνου σε όλους μας, από τα πανάρχαια χρόνια έως το μέλλον, είναι το όνειρο. Ο πρώτος άνθρωπος, έδωσε τεράστια σημασία στα όνειρα, διότι ενόσω κοιμόταν έβλεπε να πετάει, να μιλάει με ζώα, να μιλάει με πεθαμένους, να βλέπει άγνωστα μέρη και γενικά να κάνει διάφορα πράγματα που όταν είναι ξύπνιος δεν μπορεί. Πως εξήγησε λοιπόν τα όνειρα;
Για να τον καταλάβουμε, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι ο άνθρωπος που αποκαλούμε "πρωτόγονο", δηλαδή ο παλαιολιθικός άνθρωπος, δεν ξεχώριζε τον εαυτό του από τη φύση, δεν είχε την αίσθηση πως υπάρχει κάτι μη πραγματικό, ή έστω σε άλλη σφαίρα. Τα όνειρα, λοιπόν, ήταν τόσο πραγματικά όσο και τα μη όνειρα. Για τον ίδιο λόγο, είχε βεβαιότητα ότι οι θεοί, που σήμαινε το πολύ δυνατό και μεγάλο και ικανό, βρισκόντουσαν μαζί του, ήταν μέρη της φύσης. Δεν ήταν πνεύματα οι θεοί που ζούσαν σε άλλο κόσμο, κάπου μακριά από τη φύση. Θεός ήταν αυτό το βουνό, αυτό το τεράστιο δέντρο, αυτό το ποτάμι, τα σύννεφα, η θάλασσα, τα βουνά κ.ο.κ. Αυτή την ενότητα όλων των στοιχείων, ανθρώπων πραγμάτων και θεών, τη διασώζουν οι μύθοι που μιλούν για μια παλιά και εξαιρετικά όμορφη εποχή όπου οι άνθρωποι ζούσαν μαζί με τους θεούς, μιλούσαν μαζί τους. Αυτήν τραγουδά ο Ησίοδος σε ένα του ποίημα, και λέει χαρακτηριστικά: Οι άνθρωποι
"Ζούσανε σαν θεοί κι είχανε την καρδιά τους δίχως θλίψεις,
από κόπους μακριά και δυστυχίες.
Και σαν παραδομένοι σε ύπνο πέθαιναν."

Ο κόσμος του ονείρου, λοιπόν, δεν ήταν ένας ανύπαρκτος κόσμος, αλλά ήταν εξ ίσου αληθινός με την πραγματικότητα. Η απόδειξη της ύπαρξής του ήταν απλή: "αφού το είδα!" Ακόμη κι όταν χιλιετίες αργότερα -με την είσοδο στη νεολιθική εποχή μάλλον-, ο άνθρωπος άρχισε να διαμορφώνει την αντίληψη πως το όνειρο δεν είναι μέρος αυτής της πραγματικότητας που ζούμε, θεώρησε πως είναι ένας άλλος κόσμος, με τον οποίο επικοινωνεί, ένας κόσμος πιο ισχυρός από αυτόν, ένας κόσμος πιο αληθινός από τον πραγματικό διότι περιέχει όχι μόνο το τώρα αλλά και το μέλλον. Το όνειρο μιλάει πάντοτε στη γλώσσα αυτού του άλλου κόσμου, και ορισμένοι άνθρωποι μόνο μπορούν να καταλάβουν τη γλώσσα του, να το ακούσουν και να μας εξηγήσουν το νόημά του. Όταν ο κόσμος του ονείρου διαχωρίστηκε από τη μία και ενιαία πραγματικότητα, οι άνθρωποι αποφάσισαν πως πάντως τα όνειρα δεν τα προκαλούμε εμείς, ούτε ορίζουμε εμείς τι θα λένε. Και όρισαν ότι τα όνειρα τα στέλνουν οι θεοί.
Από αυτά τα δεδομένα ορίζεται ο σαμανισμός, η θρησκεία των πρώτων ανθρώπων. Δεν ήταν θρησκεία με τη σημερινή έννοια, δεν είχε κληρικούς και λειτουργίες και εορτές και πράξεις που έπρεπε να γίνονται συγκεκριμένες ημέρες και ώρες. Οι εορτές και οι τελετές κάθε τόσες μέρες άρχισαν όταν συγκροτήθηκαν οι πρώτες πόλεις, στις οποίες φτιάχτηκε και ναός του θεού προστάτη της πόλης - που σημαίνει γύρω στο 15-12.000 χρόνια π.Χ. Έως τότε, η τελετή ήταν μια προσπάθεια επαφής του ανθρώπου με τον άλλο κόσμο. Στη θέση του κληρικού ήταν ένα μέλος της φυλής που είχε την ικανότητα να καταλαβαίνει - ό,τι κι αν σήμαινε αυτό, και όποια εξήγηση και νάχει το ερώτημα γιατί αυτός και όχι ένας άλλος. Ο σαμάνος είναι λέξη αρχαίων γλωσσών (στην πρωτογλώσσα, ή όπως λέμε στην ινδογερμανική γλώσσα śramana σήμαινε αφοσιωμένος). Ο σαμανισμός δεν έχει ως εστία του ένα σημείο του πλανήτη∙ είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο, ένα είδος προθρησκείας, φυλών οι οποίες βρίσκονται σε περίοδο που ακόμη δεν είναι καλλιεργητές της γης. Διότι από τότε που οι άνθρωποι άρχισαν να καλλιεργούν τη γη όλες οι συνθήκες ζωής άλλαξαν σε όλα τα επίπεδα.
Ο σαμάνος ήταν ο άνθρωπος που μπορούσε να μιλάει με τον άλλο κόσμο, συνήθως με τη βοήθεια τυμπάνου ή/και ρυθμικών φωνών και πάντοτε μάσκας. Ήταν ο θεραπευτής, και βέβαια ο ερμηνευτής των ονείρων και των περιστατικών που έδειχναν παρέμβαση ή αίτημα κάποιου θεού.

Όταν πάψαμε να νιώθουμε την ενότητα όλων σε όλα, και ξεχωρίσαμε τον κόσμο σε πραγματικό και φανταστικό, (αυτό συνέβη στον κόσμο της Μεσογείου πριν περίπου 15.000 χρόνια π.Χ.) τότε άρχισε η προσπάθεια να καταλάβουμε τα όνειρα. Νιώθαμε ότι το όνειρο, εν τάξει δεν είναι πραγματικότητα, αλλά πάντως δεν είναι αυθαίρετο γέννημα της τύχης. Υπάρχει κάποιος λόγος για τον οποίο ο κάθε άνθρωπος βλέπει αυτό ειδικά το όνειρο εκείνη τη συγκεκριμένη νύχτα. Ο σαμανισμός συνέχισε να λειτουργεί ως προς αυτό: με τη διάκριση πραγματικού και φανταστικού, οι άνθρωποι έπαψαν να βλέπουν παντού θεούς, πίστεψε πως οι θεοί είναι πνεύματα και ζουν πέραν του κόσμου των ανθρώπων, όμως αυτό δεν σήμαινε ότι έπαψαν να κατευθύνουν τον κόσμο ούτε ότι έπαψαν να παρεμβαίνουν στη ζωή των ανθρώπων. Το όνειρο λοιπόν έγινε η γλώσσα με την οποία οι θεοί μιλούν στον άνθρωπο: τον προειδοποιούν ή τον τιμωρούν ή του εξηγούν ή ακόμη του δίνουν οδηγίες τι να κάνει. Όσο όμως πιο πολύ απομακρύνεται ο κόσμος του ανθρώπου από τον κόσμο των πνευμάτων, τόσο περισσότερο χρειάζεται μια μετάφραση, μια ερμηνεία του θεϊκού μηνύματος. Γι αυτό, πολύ γρήγορα, το ιερό πρόσωπο (ο σαμάνος, όπως κι αν λέγεται σε κάθε λαό), πρέπει να μας εξηγεί τι σημαίνει το κάθε όνειρο.
Σε πολλές περιπτώσεις οι άνθρωποι εξαναγκάζονταν να κοιμηθούν σε κάποιον ιερό χώρο, ώστε να αφηγηθούν το όνειρό τους και να το εξηγήσει ο σαμάνος σε όλη την κοινότητα. Αυτή η τακτική διατηρήθηκε έως την κυριαρχία του χριστιανισμού. Από τα προϊστορικά χρόνια ένας τέτοιος ιερός χώρος ήταν η Επίδαυρος, όπου βρισκόταν και ιερό άγνωστης θεάς. Οι ιερείς, αντίστοιχοι σαμάνες, εξηγούσαν τα όνειρα. Αργότερα το μέρος αυτό αφιερώθηκε στον Ασκληπιό. Τέτοιο μέρος φαίνεται πως στην Ελλάδα ήταν και το Αμφιαράειο, κοντά στον Ωρωπό, μέσα στο δασωμένο φαράγγι. Ο χριστιανισμός δεν αρνήθηκε ότι ο θεός μπορεί να μιλάει μέσα στο όνειρο: άγγελος είπε στο όνειρο του Ιωσήφ να πάρει τη Μαρία και το βρέφος και να πάνε στην Αίγυπτο, άγγελος στο όνειρο του είπε να επιστρέψει. 'Όραμα στον ύπνο του είδε και ο Απόστολος Παύλος να αφήσει την Ασία και να έλθει να διδάξει στην Ελλάδα. Και σε άλλα σημεία το όνειρο είναι τρόπος να μιλάει ο θεός στον άνθρωπο, αλλά η χριστιανική θρησκεία απέρριψε την ονειρομαντεία των σαμάνων.