Τι είναι τα όνειρα; Η «βασιλική οδός προς το ασυνείδητο», τυχαίες πυροδοτήσεις των νευρώνων κατά τη διάρκεια της φάσης REM του ύπνου ή ο λόγος για να κοιμηθούμε; Τα ερωτήματα αυτά, μαζί με μια συνοπτική ιστορία της υπνοθεραπείας στη διάρκεια των αιώνων, διερεύνησε ο Dany Nobus στη διάλεξη που έδωσε στις 16 Μαΐου στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, στο πλαίσιο του Hypnos Project. O Nobus είναι καθηγητής Ψυχαναλυτικής Ψυχολογίας και Αναπληρωτής Αντιπρύτανης Εξωτερικών Υποθέσεων στο Πανεπιστήμιο Brunel του Λονδίνου, όπου διευθύνει επίσης το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Ψυχανάλυση και Σύγχρονη Κοινωνία». Επιπλέον, είναι πρόεδρος του Μουσείου Freud στο Λονδίνο και συγγραφέας πολυάριθμων βιβλίων και επιστημονικών δημοσιεύσεων γύρω από την ιστορία, τη θεωρία και την πράξη της ψυχανάλυσης.

Σε όλη την ανθρώπινη ιστορία και σε κάθε πολιτισμό, τα όνειρα αποτέλεσαν ανεξάντλητη πηγή γοητείας και έμπνευσης για την ανθρωπότητα. Εξακολουθούν να προκαλούν τεράστιες συζητήσεις μεταξύ νευροεπιστημόνων, φιλοσόφων και ψυχαναλυτών. Η ποικιλόμορφη φαντασμαγορία του ονείρου, όπου η φαντασία αναμειγνύεται με τις εικόνες, με ιστορίες-γρίφους και ορισμένες φορές με ένα δυσάρεστο συναίσθημα, δημιουργεί ερωτήματα για το ποιες ανεξέλεγκτες δυνάμεις διαθέτει ο άνθρωπος, αλλά επίσης αποτελεί μέσο για να έχουμε αυτοσυνείδηση είτε κοιμόμαστε είτε είμαστε σε εγρήγορση. Πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι η εγρήγορση δεν αποτελεί μία άλλη μορφή ονείρου, όπου και πάλι ονειρευόμαστε ότι είμαστε ξύπνιοι; Ο Βρετανός φιλόσοφος Bertrand Russell έλεγε πως ίσως αυτό που αποκαλούμε ξύπνια ζωή ή εγρήγορση να αποτελεί μιαν ασυνήθιστη μορφή εφιάλτη. «Δεν πιστεύω ότι ονειρεύομαι αλλά δεν μπορώ και να αποδείξω το αντίθετο».

Ένα από τα παλαιότερα σωζόμενα κείμενα γύρω από το θέμα των ονείρων είναι ένας αρχαίος αιγυπτιακός πάπυρος του 1200 π.Χ. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι οι σελίδες του αποτελούν μέρος ενός ονειροκρίτη, ενός εκπαιδευτικού εγχειριδίου για την ερμηνεία των ονείρων και την υποτιθέμενη προφητική αξία του ονείρου. Παραδείγματα ονείρων που θεωρείται ότι περιέχουν κρυφά μηνύματα από το βασίλειο των θεών και των πνευμάτων και μπορούν να ερμηνευθούν ως καλοί ή κακοί οιωνοί διαπερνούν σχεδόν κάθε πολιτισμό του κόσμου και συνεχίζουν να τροφοδοτούν τις σύγχρονες λαϊκές αντιλήψεις περί ονείρων.

Ένα πολύ γνωστό παράδειγμα βρίσκεται στην Παλαιά Διαθήκη, όπου ο Ιωσήφ ερμηνεύει ως μήνυμα από τον Θεό τα δύο όνειρα του Φαραώ, τις ισχνές αγελάδες που τρώνε τις παχιές και τα μαραμένα στάχυα που καταπίνουν τα καλά στάχυα. Η προειδοποιητική σημασία των ονείρων αποτελεί τη βάση για πολλές άλλες παραδόσεις. Στις βεδικές γραφές του ινδουισμού, στη συλλογή κειμένων «Αθάρβα Βέδα» του 13oυ αι. π.Χ., ένα ολόκληρο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην ερμηνεία των ονείρων ως χρησμών ή οιωνών. «Όσο πιο κοντά στην αυγή είναι τα όνειρα, τόσο πιο πιθανό είναι να πραγματοποιηθούν», υποστηρίζουν οι Βέδες. Αλλά και στην αρχαία Κίνα υπάρχουν βιβλία που περιέχουν αρχαίες επιγραφές με ερμηνείες ονείρων.

Η πιο λεπτομερής πραγματεία αποκωδικοποίησης ονείρων είναι το πεντάτομο έργο Ονειροκριτικά του Αρτεμίδωρου του Δαλδιανού του 2ου αι. μ.Χ., το οποίο αναγνωρίστηκε από τον Freud ως έργο που αντισταθμίζει την απώλεια όλων των άλλων χαμένων κειμένων της αρχαιότητας γύρω από το ίδιο θέμα. Όπως και πολλοί άλλοι, ο Αρτεμίδωρος αποκωδικοποίησε σύμβολα ονείρων με βάση την αναλογία και την ομοιότητα. Αναγνωρίζει, όμως, ότι ενίοτε απαιτούνται λεπτότερες προσεγγίσεις και ότι πρέπει να λαμβάνονται υπόψη η ζωή, η ιστορία και τα ατομικά χαρακτηριστικά του ατόμου που βλέπει το όνειρο.

Παρότι οι ερμηνείες μπορεί να είναι διασκεδαστικές και μερικές φορές να γίνονται πιστευτές, το γνωσιακό υπόβαθρο αυτών των ονειρομαντών ήταν πολύ περιορισμένο. Η σημασία καθενός ονείρου μοιάζει να εξαρτάται περισσότερο από το πολιτισμικό, θρησκευτικό και ηθικό υπόβαθρο του ερμηνευτή του ονείρου παρά από τις ιδιότητες του ονείρου. Συχνά οι ερμηνείες είναι αυθαίρετες, τυχαίες και συμπτωματικές, καθώς δεν υπάρχει βάση γα την αξιοπιστία τους και για την αληθοφάνεια του τρόπου αποκωδικοποίησης των ονείρων. Είναι παράδοξο ότι η ονειρομαντεία είχε -και σε ορισμένες περιπτώσεις συνεχίζει να έχει- μεγάλη επιτυχία σε πολλές παραδόσεις.

Ο ίδιος ο Freud έχει κατηγορηθεί για έλλειψη επιστημονικής τεκμηρίωσης καθώς και για αυθαιρεσίες στην προσέγγιση των ονείρων, παρά το γεγονός ότι ο ιδρυτής της Ψυχανάλυσης αντικατέστησε, αφενός, την κλασική ερμηνεία των ονείρων βάσει συμβόλων με μια πιο εξελιγμένη τεχνική, την τεχνική της ανάλυσης, και, αφετέρου, την άποψη ότι τα όνειρα περιέχουν σημαντικά υπερφυσικά μηνύματα για το μέλλον με μιαν άλλη οπτική, η οποία εδραιώνει τη σημασία τους στο παρελθόν, δηλαδή στη ζωή του ονειρευόμενου. Πράγματι, για τον Freud τα όνειρα έχουν νόημα και πρέπει να αποκωδικοποιούνται για να αποκαλύψουν το νόημά τους με βάση την προηγούμενη ζωή του αυτού που τα βλέπει.

 
 
 
 
 

Το όνειρο, όμως, έχει χρησιμοποιηθεί και για θεραπευτικούς σκοπούς, όπως στην αρχαία Αίγυπτο και τη Βαβυλώνα, όπου υπήρχαν τεχνικές εγκοίμησης. Μακρά είναι επίσης η παράδοση του Ασκληπιού, του Θεού της Ιατρικής και της Ίασης, του οποίου η λατρεία διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα και τη Ρώμη. Θεραπευτικές τελετουργίες ανάλογες της εγκοίμησης έχουν καταγραφεί σε πολλές περιοχές του κόσμου, από την Υποσαχάρια Αφρική έως τη Νότια Αμερική και από τους Ινδιάνους της Βόρειας Αμερικής έως τους Αβορίγινες της Αυστραλίας.

Στη Δύση, η πρακτική της ονειροθεραπείας ή της μελέτης της ονειρικής διεργασίας (dream work) αποτελεί μορφή εναλλακτικής θεραπείας, η οποία, ξεκινώντας από τη δεκαετία του ‘70, διαδίδεται μέσω του Νew Αge και συνεχίζει την πανάρχαια πρακτική. Η ψυχολόγος του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ Deirdre Barrett θεωρείται πλέον αυθεντία στο πεδίο της υπνοθεραπείας. Για την Barrett, το να ονειρεύεσαι είναι αντίστοιχο με το να σκέφτεσαι σε μια διαφορετική βιοχημική κατάσταση και, επομένως, μπορεί να χρησιμοποιηθεί εποικοδομητικά για την επίλυση προβλημάτων της ζωής των οποίων η αντιμετώπιση απαιτεί δημιουργική σκέψη.

Είναι πολλοί οι άνθρωποι για τους οποίους τα όνειρα αποτέλεσαν πολύτιμη πηγή έμπνευσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο August Kekulé, που ισχυρίστηκε ότι ανακάλυψε τον δακτύλιο του μορίου του βενζενίου όταν ονειρεύτηκε τον ουροβόρο όφι. Επίσης, ο Niels Bohr ισχυρίστηκε ότι είδε για πρώτη φορά τη δομή του ατόμου στον ύπνο του, ενώ και ο Einstein δήλωσε κάποτε πως κατέληξε στη Θεωρία της Σχετικότητας έχοντας ξυπνήσει από ένα όνειρο όπου είχε δει ότι γλιστρούσε σε μιαν απότομη πλαγιά με μεγάλη ταχύτητα και τα άστρα άλλαζαν μορφή καθώς ο ίδιος κινούνταν.

Η ερμηνεία των ονείρων στη σύγχρονη ψυχολογία βασίζεται στη νευροεπιστημονική έρευνα, δηλαδή στη μελέτη της λειτουργίας του εγκεφάλου κατά τη διάρκεια του ύπνου. Τα όνειρα θεωρούνται ακούσιο αποτέλεσμα μιας ασαφούς φυσικής διαδικασίας, η οποία αποτελεί προέκταση της εγρήγορσης. Ουσιαστικά, συνεχίζεται έτσι η παράδοση του Αριστοτέλη, του οποίου η ερμηνεία των ονείρων ξεχωρίζει ακριβώς επειδή έχει νατουραλιστική βάση. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι το όνειρο αποτελεί μια διαφορετική μορφή αντίληψης, διότι το άτομο βλέπει πράγματα της φαντασίας του, το φανταστικόν.

Όταν εφευρέθηκε το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα, οι νευροεπιστήμονες ανέπτυξαν σαφέστερη άποψη για τη φυσιολογία του ονείρου και τη σχέση του με τη δραστηριότητα του εγκεφάλου. Σήμερα θεωρείται ότι τα όνειρα παράγονται με αρκετά τυχαίο τρόπο στη φάση REM του ύπνου. Παραδόξως, στην πιο δραστήρια φάση του εγκεφάλου του, ο άνθρωπος κοιμάται!

Σύμφωνα με επιστήμονες όπως ο J. Allan Hobson, τα όνειρα δεν είναι συγκεκαλυμμένες εκφράσεις μιας βαθύτερης υπερφυσικής ή ασυνείδητης δύναμης. Οι ερευνητές θεωρούν ότι οι ερμηνείες των ονείρων είναι εντελώς άστοχες και θα πρέπει να αντικατασταθούν από εναλλακτικές έρευνες ως προς τα νοητικά χαρακτηριστικά του ονείρου, ως προς τους λόγους για τους οποίους το όνειρο διαφέρει από τις παραισθήσεις και τις ψευδαισθήσεις. Οι επιστήμονες δεν ενδιαφέρονται για τη μεμονωμένη αποκωδικοποίηση των ονείρων, αλλά εστιάζουν την προσοχή τους στη διαδικασία ενεργοποίησης του εγκεφάλου.

Αυτή η οπτική έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την ψυχαναλυτική άποψη που εισήχθη από τον Freud στην Ερμηνεία των Ονείρων, το περίφημο αυτό έργο του, που δημοσιεύθηκε το 1900. Ο Freud πίστευε ότι είχε ανακαλύψει το μυστικό των ονείρων ενώ εργαζόταν στο σανατόριο Schloss Bellevue, κοντά στη Βιέννη. Μελετώντας πάρα πολλά παραδείγματα, υποστήριξε ότι όλα τα όνειρα είναι εκπληρώσεις επιθυμιών, ότι αποτελούν τη «βασιλική οδό προς το ασυνείδητο», καθώς αντλούν στοιχεία από τη ζωή του ονειρευόμενου, και, τέλος, ότι είναι ιδιαίτερα χρήσιμα για την πρόσβαση στις καταπιεσμένες πλευρές του νου.

Για τον Freud, το όνειρο είναι ένα από τα πιο σημαντικά διανοητικά φαινόμενα μέσα από τα οποία εκφράζεται το ασυνείδητο, αν και όχι άμεσα, εφόσον πρέπει να αντιμετωπίσει διάφορες ανασταλτικές δυνάμεις και την επιθυμία του ονειρευόμενου να συνεχίσει να ονειρεύεται. Ο Freud υποστήριξε ότι οι ασυνείδητες σκέψεις εκφράζονται στο όνειρο αφού έχουν στρεβλωθεί, μετατραπεί, λογοκριθεί μέσα από την «ονειρική διεργασία» προκειμένου να γίνουν πιο αποδεκτές. Οι λανθάνουσες σκέψεις εκφράζονται μέσω του ονείρου, αλλά πρέπει να περάσουν από διάφορα φίλτρα: Μετάθεση, Συμπύκνωση, Δευτερογενή Επεξεργασία, Εικονοποίηση.

Ο Freud δούλεψε με βάση την πλατωνική παράδοση ερμηνείας των ονείρων, η οποία δίνει έμφαση στα ατομικά χαρακτηριστικά του ονειρευόμενου. Η προσέγγιση αυτή στηρίζεται στην υπόθεση ότι στο όνειρο γίνεται προσπάθεια να εκφραστούν οι επιθυμίες του ονειρευόμενου – το επιθυμητικό στοιχείο της ψυχής, κατά τον Πλάτωνα. Η θεωρία του Freud δεν είναι εντελώς αντίθετη προς την κλασική ερμηνεία των συμβόλων στα όνειρα. Ωστόσο, ο Freud ξεκαθαρίζει πως ο σημαντικότερος παράγοντας στη διερεύνηση του νοήματος των ονείρων είναι η προηγούμενη ζωή του ονειρευόμενου. Επίσης, η ψυχαναλυτική προσέγγιση έρχεται σε αντίθεση με τις κυρίαρχες απόψεις της νευροεπιστήμης, που θεωρούν ότι το περιεχόμενο του ονείρου δεν είναι είναι κάτι που πρέπει να ερμηνευθεί, αλλά αποτελεί δευτερεύον στοιχείο σε σχέση με τα επίσημα χαρακτηριστικά του ονείρου.

Όμως οι άνθρωποι, διαχρονικά, σε όλους τους πολιτισμούς, επιμένουν να προσπαθούν να ερμηνεύσουν τα όνειρα, κυρίως γιατί τα θεωρούν περίεργα, απίστευτα και μυστηριώδη. Το κατά πόσον υπάρχει ένα κρυφό νόημα που αποκαλύπτεται μέσω της ερμηνείας τους εξαρτάται από το πώς ερμηνεύεται το φαινόμενο των ονείρων. Τα τελευταία χρόνια, ερευνητές όπως ο Mark Solms και ο Evan Thompson (συγγραφέας του βιβλίου Waking, Dreaming, Being) προσπάθησαν να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ της νευροεπιστήμης και της ψυχανάλυσης.

Αν υπάρχει ένα πρόβλημα στην εποχή μας, δεν είναι ότι δεν κοιμόμαστε αρκετά, αλλά ότι δεν υπάρχουν αρκετές ευκαιρίες για να ονειρευόμαστε όπως πρέπει. Αν λάβουμε υπόψη ότι το όνειρο αποτελεί θαυμάσια πηγή δημιουργικής έμπνευσης, αλλά και θεραπευτικό μέσο, και αν επίσης θεωρήσουμε ότι τα όνειρα μπορούν να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε τι αντιπροσωπεύουμε ως υποκείμενα, τολμώ να προτείνω μια εναλλακτική εκδοχή του καντιανού δόγματος «Sapere Aude» («Τόλμησε να μάθεις») και να προτρέψω καθέναν και καθεμία από εσάς: «Somniare Aude» – «Τόλμησε να ονειρευτείς».